Tìm hiểu về xã hội dân sự

& Trường hợp Việt Nam

Nhữ Đình Hùng


Xã hội dân sự
Kể từ sau khi khối cộng sản đông âu và liên bang sô viết tan vỡ, trên giới truyền thông thấy xuất hiện nhóm chữ 'xã hội dân sự'. Đúng ra, nhóm chữ này đã  dính liền với phong trào phản kháng ở Đông Âu từ thập niên 70 với lời kêu gọi của Vacla Havel trong tác phẩm ' Le pouvoir des sans pouvoir' đã thôi thúc sự thức dậy của xã hội dân sự. Theo Vacla Havel, trong những xã hội 'sau thời kỳ toàn trị' được thành hình từ sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản,  trỗi dậy những cơ cấu mới, những hiệp hội dân sự và công dân tạo sự thuận lợi cho việc chuyển tiếp dân chủ. Nhiều nước tây phương đã đặt kỳ vọng vào các hiệp hội chí nguyện, nhắm vào việc giải quyết các vấn đề cụ thể,  tăng cường các liên hệ xã hội, thực hiện các cam kết về những giá trị được chấp nhận và mong muốn của mọi người.
Và từ sau khi có cuộc nổi dậy ở Bắc Phi và Trung Đông được biết đến dưới tên gọi 'mùa xuân ả rập', vai trò của 'xã hội dân sự' được đề cao, coi như giữ phần chính yếu trong việc khơi động việc nổi dậy để chống lại các chế độ độc tài ở các nước này. Xã hội dân sự đã là chữ được dùng trong nhiều giới, từ giới chánh trị tới giới truyền thông, từ các giáo sư đại học đến các diễn giả ở các diễn đàn trên mạng lưới xã hội.

Ý niệm về 'xã hội dân sự' không phải chỉ mới xuất hiện ở cuối thế kỷ XX. Ở Hi Lạp thời cổ, Aristote đã đề cập đến ' koinôna politikè'' được chuyển sang tiếng la tinh thành 'societas civilis, communitas civilis,communicatio và coetus'.Vào thời kỳ đó, nhóm chữ này dùng để chỉ mọi cộng đồng nhân loại có tầm vóc chánh trị, có tổ chức, hay nói khác đi, xã hội dân sự chính là nhà nước.
Cho đến thế kỷ XVIII ở Âu Châu, ý niệm 'xã hội dân sự' xuất hiện trở lại trong triết học chánh trị cùng lúc với sự phát triển  lý thuyết về khế ước xã hội với các triết gia Hobbes, Locke và Rousseau...Những người này đã  nhấn mạnh đến những gì thuộc về lãnh vực tư, thuộc về xã hội không có Nhà Nước nghiã là không có quyền lực. Vào thế kỷ XIX, chứng kiến việc tăng cường quyền lực của Nhà Nước ở Phổ (Prusse), Hegel đã đưa ra ý niệm về sự phân cách giữa Nhà Nước và các sáng kiến tư của cá nhân. Với ông, lãnh vực kinh tế thuộc về xã hội dân sự vì các lợi ích cá nhân và các tương quan thương mãi đã qui định nó, hoàn toàn độc lập với sự giám hộ của Nhà Nước Vào thế kỷ XX, một nhà tư tưởng Ý, Gramsci đã chia không gian xã hội là Nhà Nước, thị trường và khu vực thứ ba gồm văn hoá, kinh tế xã hội. Do đó, xã hội dân sự phải có khả năng tự túc và tự tổ chức. Xã hội dân sự, qua các tổ chức khác nhau, tham dự vào việc ấn định các lợi ích chung.

Ngày nay, ý niệm xã hội dân sự được dùng như khí cụ để phân tích sự soi mòn của các chế độ chuyên đoán thuộc khối sô viết cũng như các chế độ độc tài ở châu Mỹ la tinh, ở Phi Châu, Trung  Đông...Xã hội dân sự như thế dùng để chỉ các hiệp hội, tổ chức phi chánh quyền cũng như các tham dự viên các diễn đàn xã hội hay các phong trào cho một thế giới mới (altermondialiste).
Phải đợi đến cuối thế kỷ XX, các xã hội dân sự mới có những hoạt động đáng kể do việc phát triển các hoạt động công dân và hội đoàn nhằm chống lại giới 'thượng lưu chánh trị' đồi trụy, nhằm chống lại các chế độ toàn trị, chuyên quyền hay để chống lại các ý thức hệ 'nhất nguyên, nhất đảng', nhằm xây dựng một xã hội với những vận hành theo đường lối dân chủ.

Trong nhóm chữ 'xã hội dân sự', khái niệm dân sự tự nó cho thấy tính cách 'phi chánh quyền' nhưng cũng không đưa ra tính cách 'chống lại chánh quyền'. Cũng có thể nghĩ 'xã hội dân sự' tiếp tay cho chánh quyền trong các lãnh vực mà chánh quyền vắng mặt hoặc hoạt động không hữu hiệu, ví dụ như trong các hoạt động nhân đạo, thiện nguyện ( trường hợp hội hồng thập tự, tổ chức cứu trợ thiên chúa giáo,...). Các xã hội dân sự khác như nghiệp đoàn, ủy ban chống tham nhũng, uỷ ban chống độc tài... vừa mang tính cách 'chống chánh quyền' (chống lại một dự án luật, chống lại những hành vi sai trái, phạm pháp của một hay nhiều viên chức chánh trị 'đồi trụy'...), vừa có tính cách hợp tác ( thoả hiệp về tranh chấp lao động, về một vấn đề xã hội, kinh tế..).
Sự hiện diện và hoạt động của 'xã hội dân sự' ngày nay không còn là điều có thể chôi cãi, đó là 'thực tế', nhưng đâu là giới hạn của những hoạt động xã hội dân sự. Hoạt động của xã hội dân sự là hoạt động của một cộng đồng công dân thì trong cộng đồng này sẽ chỉ có một hay nhiều thành phần? Hoạt động của một công dân có thể coi là một hoạt động thuộc xã hội dân sự hay không? Giải đáp những điều này sẽ giúp chúng ta có một cái nhìn đúng đắn về những hoạt động của xã hội dân sự .
Đối với một đất nước, một quốc gia, xã hội dân sự là tập hợp các con người, các hiệp hội, các tổ chức, các phong trào, các nhóm vận động, nhóm lợi ích,...có tính cách phi chính phủ và không có mục đích thương mại. Các xã hội dân sự có hình thức tự quản theo các sáng kiến của công dân hoàn toàn ở ngoài khuôn khổ của Nhà Nước hay thương mại. Mục tiêu của xã hội dân sự là những lợi ích chung hay tập thể trong những lãnh vực khác nhau như xã hội, chánh trị, nhân đạo, đạo đức, văn hoá....

Theo Larry Diamond, Giáo Sư khoa học chánh trị và xã hội tại đại học Stanford ở Hoa Kỳ, xã hội dân sự là lãnh vực của đời sống xã hội có tổ chức đặt trên sự tự nguyện, tự phát, tự túc và tự trị đối với Nhà Nước, liên kết với nhau bởi một trật tự hợp pháp hay một tập hợp các qui tắc chung.Nó khác với 'xã hội'nói chung ở việc nó đòi hỏi các công dân phải tác động một cách tập thể trong lãnh vực công cộng để bày tỏ các quyền lợi của nó, những đam mê, những  ý tưởng, trao đổi các thông tin, đạt tới những mục tiêu chung, chất vấn các công quyền và đòi các đại diện Nhà Nước các giải quyết...
Nói một cách chung, các tổ chức của xã hội dân sự:
  độc lập với Nhà Nước và các tổ chức kinh tế.
  có tính cách vô vị lợi (phi lợi nhuận).
  tìm cách lôi cuốn sự chú ý về các quyền lợi của nó.
  hoạt động, tuỳ theo việc ấn định mục tiêu, cho lợi ích công.
  không nhằm đạt đến một trách vụ chánh trị.

Các chức năng của xã hội dân sự
Sau khi đã lướt qua về sự tạo dựng ý niệm xã hội dân sự, chúng ta có thể thấy xã hội dân sự có một số chức năng:
  chức năng bảo vệ : trong chức năng này, các xã hội dân sự có những nỗ lực nhằm duy trì và bảo vệ các quyền tự do của con người, chống lại sự can thiệp và áp đặt của Nhà Nước ví dụ như các uỷ ban tranh đấu cho nhân quyền, bảo vệ tự do báo chí, truyền thông...,các xã hội dân sự sẽ xem xét, gây sự chú ý cũng như có thái độ trong trường hợp có vi phạm...
  chức năng kiểm soát: gồm có việc quan sát và kiểm soát như trong các cuộc bầu cử (quan sát việc diễn tiến trong khi bầu cử, kiểm soát việc thi hành các thủ tục, các qui tắc...). Chức năng kiểm soát thường đi với chức năng bảo vệ.
  chức năng tham dự: đây là việc tạo sự tham dự của dân chúng vào các đề án địa phương hay quốc gia như việc xây dựng một đập nước trong vùng, xây dựng một đường xa lộ... các uỷ ban bảo vệ môi sinh sẽ xem xét, kiểm soát việc ảnh hưởng của đập nước, xa lộ, đến môi trường qua sự tham khảo ý kiến dân chúng trong vùng...
  chức năng làm giảm vai trò của Nhà Nước: xã hội dân sự , bởi tính cách tự nguyện, đã đảm trách một số công tác xã hội thay cho Nhà Nước. Phần lớn những hoạt động này mang tính cách hỗ tương hay tương trợ như chiến dịch 'pièces jaunes' của bà Bernadette Chirac nhằm giúp đỡ các bệnh viện xây dựng chỗ ở cho các phụ huynh có con trẻ nằm bệnh viện, như tổ chức 'resto du coeur'...
  chức năng giải quyết các tranh chấp xã hội như việc làm giảm thiểu căng thẳng trong các cuộc tranh chấp, việc tìm kiếm một giải pháp, việc hướng dẫn dư luận...

Đây chỉ là những chức năng thường thấy của xã hội dân sự, khó có thể liệt kê tất cả các chức năng của xã hội dân sự. Cũng vậy, đề tài được xã  hội dân sự đề cập đến cũng vô cùng rộng rãi, có thể đó là một đề tài tổng quát như vấn đề bảo vệ môi sinh, vấn đề toàn cầu hoá... nhưng cũng có thể là những đề  ài nhỏ bé như vấn đề bạo hành trong gia đình, vấn đề đối xử xấu với trẻ con, vấn đề bảo  ệ người có phế tật...Nói tóm gọn, xã hội dân sự có các hoạt động trong các vấn đề liên can đến cá nhân và những nhóm trong xã hội nhằm tạo ra một tác động trong dư  luận quần chúng...

Như vừa trình bày, xã hội dân sự có tính cách tự nguyện, tự quản, tự túc và độc lập với Nhà Nước. Các hình thức của xã hội dân sự như vậy sẽ có dưới các hình thức hiệp hội vô vị lợi (phi lợi nhuận), hội đoàn, nghiệp đoàn, câu lạc bộ,  nhóm tư tưởng (think tank) và các tổ chức phi chánh quyền; tất cả những hình thức này được coi như là 'động cơ của xã hội dân sự'.
Đương nhiên là các chánh quyền độc tài đảng trị, các chánh quyền chuyên chế, toàn trị đã không nhìn các 'xã hội dân sự' với con mắt thiện cảm. Ở một số quốc gia, chánh quyền tạo trở ngại, gây khó dễ cho các 'xã hội dân sự', ở những quốc gia khác, nhà cầm quyền dấu mặt trá hình để tổ chức các xã hội dân sự, ở một số nước khác, chánh quyền áp dụng cả hai biện pháp song hành . Tại Việt Nam ngày nay, đảng cộng sản đã cho khai triển nhiều chiến lược nhằm đưa việc phát triển các xã hội dân sự phục vụ cho lợi ích của đảng và biến nó thành công cụ để kiểm soát xã hội. Mặc dù những sự thu dụng, kiểm soát và can thiệp bằng mọi cách ( được gọi chung dưới nhóm chữ 'quốc doanh' như phật giáo quốc doanh, công giáo quốc doanh... trong đó những tu sĩ thực sự có quyền hạn là các đảng viên; tổ chức công đoàn hay nghiệp đoàn do nhà nước tổ chức vì có các chi bộ đảng nắm quyền điều động). Tuy vậy, cũng có một số xã hội dân sự tiếp tục hoạt động một cách tự trị, tiếp tục đưa ra các cáo buộc các hành vi vi phạm luật pháp của các cơ quan công quyền hay của các cán bộ công nhân viên...

Tại Việt Nam, ngay dưới thời kỳ quân chủ, vẫn có các hình thức xã hội dân sự hiện diện, có hoạt động tự phát và ngắn hạn như các tổ chức hộị hè đình đám, tổ chức 'yến lão', chung nhau nuôi heo để ăn Tết, nấu bánh chưng chung, làm vần công... hoặc các tổ chức phường nghề nghiệp...Ở miến Nam Việt Nam trước năm 1975, đã có những xã hội dân sự như nghiệp đoàn, thanh niên phật tử, thanh sinh công, nhóm Caravelle, nhóm Sáng Tạo...Ở miền Bắc Việt Nam sau 1954 và ở Việt Nam sau năm 1975, các 'xã hội dân sự' đích thực đã bị mất dạng. Tại miền Bắc Việt Nam sau hiệp định Genève, các tổ chức phường nghề nghiệp đã đi vào qui hoạch, trở thành các hợp tác xã hay công đoàn đặt dưới sự điều động và kiểm soát của đảng cộng sản Việt Nam.Một biến cố đáng kể trong năm 1956 là sự xuất hiện phong trào nhân văn giai phẩm nhưng đã bị dập tắt ngay; các người tham gia hoặc đã bị đưa đi cải tạo, hoặc đã bị quản chế chặt chẽ.
Phải đợi đến năm 1986, sau khi chánh sách Đổi Mới được đề ra, các xã hội dân sự mới thấy thỉnh thoảng xuất hiện và kể từ khi có việc tan rã của khối Varsovie và của liên bang sô viết,  xã hội dân sự mới thấy xuất hiện nhiều hơn và tương đối tự do trong việc chỉ trích các tệ đoan xã hội nhưng bị theo dõi, kiểm soát chặt chẽ trong các đề tài liên can đến việc cải tổ chánh trị. Các cải cách về kinh tế đi từ kinh tế quốc doanh sang kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa cũng đưa đến một số cải cách về chánh trị và xã hội cũng đã khiến một số kiểm soát của chánh phủ trở nên lỏng lẻo hơn! Hoạt động của khối 8406  bị giới hạn ở trong nước dù được biết khá hơn ở ngoài nước. Các diễn đàn 'người làm báo' và 'dân làm báo' bị chánh quyền theo dõi và gây khó khăn, các bloggers thường bị bắt và giam cầm dài hạn hoặc bị trục xuất ra nước ngoài! Tuy vậy, sự hiện diện của các xã hội dân sự cũng đã làm thay đổi tương quan giữa Nhà Nước và xã hội, các cuộc đấu tranh cho công lý xã hội, cho dân chủ, văn hoá, xã hội...đã trỗi dậy. Nếu như chánh quyền hay 'Đảng  Nhà Nước' đã thả lỏng hoặc chấp nhận một số các tranh đấu, họ vẫn ngờ vực và e ngại các xã hội dân sự thoát ra ngoài sự kiểm soát của họ. Vì thế, chánh quyền đã dùng biện pháp 'suy cử' (cooptation) trong các xã hội dân sự nhất là các  tổ chức phi chánh quyền khiến người ta đã gọi các tổ chức này là 'GONGO' , viết tắt của Governement Owned ONG! Nếu như chánh quyền hay 'Đảng  Nhà Nước' mong muốn dùng các tổ chức 'Gongo' này để kiểm soát, hướng dẫn xã hội dân sự, ngược lại, những thành phần không thuộc Đảng hay chánh quyền cũng đã xuyên qua các tổ chức 'Gongo' để có những tìm hiểu, những thông tin từ phía chánh quyền!

Tại Việt Nam, nhờ việc phát triển internet kể từ 1997, việc kiểm soát thông tin của Đảnh Nhà Nước không còn dễ dàng như trước,  các hoạt động của xã hội dân sự đã gia tăng,  các nhóm như 'dân làm báo, người làm báo, công lý và sự thật, Beauxite Vietnam...' và các bloggers đã đưa ra các kêu gọi về tự do dân chủ, nhất là tố cáo các lạm quyền và tham nhũng hay việc phản đối Trung Hoa xâm lược Việt Nam đã khiến tương quan giữa chánh quyền và xã hội dân sự trở nên phức tạp! Các blogs này đã là 'khoảng không gian duy nhất dành cho các xã hội dân sự,giới truyền thông, các tôn giáo... . quyền tự do phát biểu' trong chế độc tài đảng trị của đảng cộng sản Việt Nam,một chế độ kiểm soát và bóp nghẹt mọi quyền tự do căn bản!
Chánh quyền đã không có phản ứng mạnh mẽ đối với các hoạt động của xã hội dân sự trong lãnh vực bảo vệ mội trường như việc khai thác bô xít, việc truất hữu đất để làm sân golf...hay việc chống Trung Hoa, ngược lại,  đã có phản ứng cứng rắn đối với các hoạt động đòi hỏi tự do, dân chủ, nhân quyền.

Ngày 31.08.2012, báo Nhân Dân, cơ quan ngôn luận chánh thức của đảng cộng sản Việt Nam, đã đăng một bài xã luận đánh giá xã hội dân sự là một chiến thuật diễn tiến hoà bình. có sự tiếp tay của các thế lực thù địch bên ngoài nhằm lật đổ chánh quyền! Sự chuẩn bị dư luận này báo  hiệu một chiến dịch đàn áp sau đó; Ngày 12.09 sau đó, Thủ Tướng đã chĩ thị cho bộ nội vụ và thông tin có những biện pháp đối với các thành  phần loan truyền các tin tức có hại cho chánh sách chánh trị của chế độ! Và kể từ tháng bảy 2013, thủ tướng chánh phủ đã chỉ thị phạt vạ nặng những ai loan truyền trên internet các tin tức sai lạc, không phù hợp với quyền lợi của Nhà Nước hay các phong tục tập quán Việt Nam. Ngoài ra, điều 88 trong hình luật đã ấn định những hình phạt từ 3 đến 20 năm tù việc 'có những tuyên truyền chống lại cộng hoà xã hội Việt Nam' và điều 87 về việc ' phá hoại sự đoàn kết quốc gia' và điều 79 về việc 'có những hoạt động nhằm lật đổ chánh quyền của nhân dân'. Với các điều khoản này, các bloggeurs và các thành viên đã thường xuyên bị điều tra, bắt giữ..

Trong khi đó, cũng như Trung Cộng, nhà cầm quyền Hà Nội đã xử dụng các bloggeurs 'quốc doanh' để chống lại các thế lực thù địch trên internet! Mặt khác, việc kiểm soát chặt chẽ trên mạng internet cũng như việc xử dụng các 'hackers' cũng đã gây khó khăn đáng kể cho những hoạt động của xã hội dân sự!

07.12.2014
Nhữ Đình Hùng
 

Tham khảo:
http://www.alternatives economiques.fr/societe civile_fr_art_223_31341.html
http://www.toupie.org/Dictionnaire/Societe_civile.htm
http://www.huyghe.fr/actu_369.htm
http://www.cetri.be/spip.php?article2867
http://vietnamhumanrightsdefenders.net/2013/10/29/la societe civile la vietnamienne
http://www.lemonde.fr/asie pacifique/article/2013/02/13/le vietnam applique le modele chinois pour reprimer blogueurs et internautes_1830448_3216.html
http://12mars.rsf.org/2014 fr/2014/03/10/vietnam linternationale des blogueurs

 

Đăng ngày 09 tháng 12.2014